الەم حالقى رۋحاني، مورالدىق اپاتقا تاپ كەلدى. تامىردىڭ ورنىن – تەمىر، سەزىمنىڭ ورنىن – سوتكا، مەيى­ءرىم­ءنىڭ ورنىن – مەريتوكراتيا باستى...
قازاقتىڭ مايتالمان ماتەماتيگى، عالىم اسقار جۇمادىلدايەۆ اعا­مىز «تەحنوكراتتىق ەلگە اينالماي، قازاق ەل بولمايدى» دەپ، «ايتتىم – ءبىتتى، كەستىم – ءۇزىلدى» دەگەندەي تۇجىرىم ءتۇزىپ، ماقالا جازىپتى. نە دەيدى اساعاڭ، ءبىر ءسوزىن شىعىنداماي، تولىق-تۇگەل وقىپ كورەيىكشى...
اساعاڭ ءبۇي دەيدى: «مىسالعا، قازاق ۇلكەن كىسىنى «ءسىز» دەپ سىيلايدى. ال، شۆەسيادا ۇلكەن كىسىگە «سەن» دەۋىڭ كەرەك. ەگەر وعان «ءسىز» دەپ ايتساڭىز، ول سىزگە قاتتى وكپەلەۋى مۇمكىن. لوگيكا مىنانداي: «ادامنىڭ بارلىعى تەڭ. ماعان «ءسىز» دەگەنىڭىز مەنى كەمسىتكەنىڭىز. مۇنىڭ جاسى ۇلكەن، سوندىقتان، كۇش-قۋاتى از، اقىلى كەم. دەمەك، بولاشاعى جوق دەپ كەمسىتىپ وتىرسىز» – دەيدى. مىنەكەي، شۆەدتىڭ لوگيكاسى وسىنداي. بۇعان قاراپ «شۆەدتىڭ لوگيكاسى» جاقسى، «قازاقتىكى جامان» دەگەن قورىتىندى شىعا ما؟ جوق. ءيا بولماسا، «قازاقتىڭ لوگيكاسى جاقسى»، «شۆەدتىڭ لوگيكاسى جامان» دەگەن قورىتىندى شىعا ما؟ جوق. بۇدان شىعاتىن قورىتىندى – ءار ەلدىڭ سالتى باسقا، يتتەرى الا قاسقا. دەمەك ءار ەلدىڭ، ءار ۇلتتىڭ ماقساتى – ءوزىنىڭ ادەت-عۇرپىن، ءوزىنىڭ ءۇردىسىن زامان تالابىنا ۇشتاستىرا ءبىلۋ. مەن مۇنى بىلاي دەپ ايتامىن: قازاق ەل بولىپ قالۋ ءۇشىن تەحنوكراتتىق ەلگە اينالۋ كەرەك. تەحنوكراتتىق ەلگە اينالماي، قازاق ەل بولمايدى. «ۇلتتىق نامىس، ۇلتتىق رۋح» دەگەن ءسوزدى قازاق كوپ ايتادى. مۇنىڭ بارلىعى تەحنوكراتتىق رەفورما بولماي، بوس ءسوز بولىپ قالادى. «رۋح» دەگەن نە ءوزى. «ويباي، رۋح قايدا؟» – دەپ، ءسىز كۇنىگە ءجۇز رەت ايقايلاڭىز. نە وزگەرەدى؟ ءبىر بەس مينۋتقا ءسىزدىڭ رۋحىڭىز كوزىن اشار: «ءاي، نە بولىپ قالدى، بۇل نە شۋ؟» – دەپ. سودان كەيىن قايتادان قالىڭ ۇيقىعا كەتەدى. رۋحىڭىز ۇيىقتاماي، مۇلگىمەي، سەرگەك ءجۇرۋ ءۇشىن ونىڭ ارتىندا ءبىر تىرەك بولۋ كەرەك. بۇل تىرەك – تەحنوكراتتىق. ياعني، قازاقتى وزگەلەرگە مويىنداتاتىن ءوزىنىڭ جاسايتىن بىردەڭەسى بولۋ كەرەك. قازاق دەگەن – اقىلدى حالىق. مىنەكەي، «جاساعان زاتتارىن قاراڭىز» دەگىزەتىندەي. مىسالعا، «جاپوندىق ساپا» دەيتىن ۇعىم بار. ول نە؟ «تويوتانى» ايتايىق. ونى جۇرتتىڭ بارلىعى الادى. «ءسونيدى» ايتايىق. وعان دەگەن سۇرانىس سۇمدىق. جاپون كومپيۋتەر جاساسا، بۇگە-شىگەسىنە دەيىن كەرەمەت قىلىپ، ءتۇبىن تۇسىرە جاساپ شىعادى. سوندىقتان، جاپوندىق ونىمگە – جۇرتتىڭ بارلىعى باسىن يەدى. تاعى ءبىر مىسال. «جاپوننىڭ جازۋشىسى» مىقتى دەيدى. مۋراكامي دەيتىن قالامگەر بار، ولاردا. قازاقتا دۋلات يسابەكوۆ دەيتىن جازۋشى بار. سالىستىرا تۇسسەك، دۋلات اعامىزدىڭ تالانتى – مۋراكاميدىڭ تالانتىنان اسىپ تۇسپەسە، ەش كەم ەمەس. ءبىراق، جۇرتتىڭ بارلىعى مۋراكاميدى بىلەدى، دۋلات اعامىزدى قازاقتان وزگە ەشكىم بىلمەيدى. نەگە ولاي؟ بۇل جەردە تاعى دا – ابايعا ورالۋىمىز كەرەك. شاكارىم قاجى «يبراھيم مىرزا حاكىم ەدى. دانىشپان ەدى. اتتەڭ، تۇرعان جەرى قازاقتىڭ ءىشى بولعاندىقتان، ۇلىلىعى كورىنبەدى، ءقادىرى ازىراق ءبىلىندى» – دەيدى. دۋلات اعامىز دا – قازاقتىڭ مىقتى جازۋشىسى. ءبىراق، قازاقتىڭ اراسىندا جاساعاندىقتان، ءقادىرى ازىراق ءبىلىنىپ تۇر. نەلىكتەن؟ ويتكەنى، جاپوننىڭ «تويوتاسىن» ايتتىق، «ءسونيىن»، كومپيۋتەرىن ايتتىق. «جاپوندىق ساپا»، «جاپوندىق ءىس» دەيتىن ۇعىم بار. دۇنيەدە جاپوندار جاساعان ءونىم جايىندا «بۇل كەرەمەت، ساپالى» دەگەن تۇسىنىك قالىپتاسقان. سوندىقتان، جاپون بولعاندىقتان دا، مۋراكاميدى «مىقتى جازۋشى» دەپ تانيدى. ەگەر قازاقتار دا مىقتى ءبىر كومپيۋتەردىڭ ءتۇرىن ويلاپ تاپسا، نە ءبىر اۆتوكولىكتەردى جاسايتىن بولسا، وندا بىزگە دە قاتىستى وسىنداي ءبىر تۇسىنىكتەر قالىپتاسار ەدى. «قازاق ءىسى»، «قازاقى ساپا» دەگەن ۇعىم پايدا بولار ەدى. سوندا بۇل ساپانىڭ – باسقا دا سالالارعا سەپتىگى تيەر ەدى. سوندا بارىپ، دۋلات اعامىزدىڭ اتى الەمگە جايىلار ەدى. ال، ەندى بىرەۋلەر ايتادى: «تەحنوكراتتىق بولماساق تا، دۇنيەدەن قۇرىپ كەتپەيمىز» دەپ. بۇل دا – راس. قۇرىمايمىز. ءبىراق، دۇنيەدە ەلدىڭ – ەكى ءتۇرى بولادى. جەتەككە جۇرەتىن ەل جانە جەتەكتەيتىن ەل. مىسالعا، اقش، ۇلىبريتانيا، جاپونيا سياقتى ەلدەردىڭ باستى ماقساتى – كەرەمەت كومپيۋتەرلەردى شىعارۋ دا، وزگە ەلدەردىڭ ماقساتى – سولار شىعارعان كومپيۋتەرلەردى ساتىپ الۋ. قىسقاشا ايتقاندا، ولار «ءوندىرۋشى» ەل دە، قالعانىنىڭ بارلىعى سولاردىڭ ءونىمىن «تۇتىنىپ»، «جەتەگىندە جۇرەتىن» ەلدەر. بۇل دەگەنىمىز – ەكسپانسيانىڭ جاڭا ءتۇرى. ونى بىلاي تۇسىندىرەيىن. مىسالعا، رۋحاني بايلىقتى الىپ قارايىق. بۇل ماسەلە – جاپونيادا بولۋى مۇمكىن. «جۇرتتىڭ بارلىعى تەحنوكرات بولىپ كەتتى، رۋحاني قۇندىلىقتار قۇلدىرادى» – دەپ، ول جاقتا بىرەۋلەر مازاسىزدانۋى مۇمكىن. ال، بىزگە نە كەرەك، ول؟ مىقتى ەلدەر ايتادى: «سەن مەنىڭ تاۋارىمدى ساتىپ ال، مىندەتىڭ سول. قالعان ۋاقىتىڭدى «رۋحاني بايلىق قايدا كەتتى، ءتىلدىڭ ءحالى نەگى مۇشكىل؟» – دەپ، وتكىزە بەر. وسىنى انىقتاۋ ءۇشىن جينالىس جاسا، كونفەرەنسيالاردى ۇزبەي وتكىز، داۋلاس، تالاسقا ءتۇس، ويبايعا سال. ءبىراق، بىرەۋىڭ «گايكا» بۇراما، بىرەۋىڭ كومپيۋتەر شىعارما، كولىك قۇراستىرۋدى ۇيرەنبە. مۇنىڭ بارلىعىن سەن بىزدەن الساڭ بولادى» – دەيدى. وكىنىشكە وراي، ءبىزدىڭ زيالى قاۋىم وسىنى تۇسەنبەي وتىر. بۇل قازاققا – وتە ءقاۋىپتى نارسە. تاعى دا ايتام. قازاق – قازاق بولىپ قالۋ ءۇشىن، ەڭ الدىمەن، تەحنولوگيالىق جانە تەحنوكراتتىق جەتىستىككە جەتۋ كەرەك. مۇنداي جەتىستىك بولاتىن بولسا، جاس بالانىڭ ءوزى مۇنى ماقتانىش تۇتاتىن بولادى. ويتكەنى، ءىس – ءسوزدى باستايدى. ءقازىر قازاققا ەڭ كەرەك نارسە – تەحنوكراتتىق كوزقاراس، تەحنولوگيالىق جاڭالىق جانە وسىنىڭ بارلىعىن ابايمەن، ۇلتتىق باعىتتاعى تالىم-تاربيەمەن ۇشتاستىرۋ.
مۇندايدىڭ مۇمكىن ەكەنىن – الەمدەگى وزىق ويلى ەلدەر دالەلدەپ بەردى. مىسالعا كورەيانى، مالازيانى، جاپونياداي ەلدەردى الىپ قارايىق. بۇلار قانشا جەردەن مىقتى كومپيۋتەر جاساسا دا، وزدەرىنىڭ ۇلتتىق سالت-ساناسىن التىن قۇساپ ساقتاپ، دامىتىپ وتىر. جاپونداردا «كاليگرافيا» دەگەن ونەر بار. بۇل – «ادەمى جازۋ» دەگەن ءسوز. ««ادەمى جازۋ» كىمگە كەرەك؟» – دەپ، قازاق ونى تۇسىنبەيدى. ەسەسىنە، بىزدە – ايتىس ونەرى بار. ءبىز كەيدە ماقتانامىز: «ايتىس – قازاقتا عانا بار، باسقا ەشكىمدە جوق، دەپ. نەگە ەشكىمدە جوق؟ ويتكەنى، ول – ەشكىمگە كەرەك ەمەس. بۇدان شىعاتىن قورىتىندى – اركىمنىڭ مەنتاليتەتى، سانا-سەزىمى، ادەت-عۇرپى بولەك بولادى. اناعان-مىناعان دالاقتاي بەرۋدىڭ دە قاجەتى جوق. ابايدىڭ ءسوزى بار تاعى دا. «اقساقال ايتتى، باي ايتتى. كىم بولسا مەيلى، سول ايتتى. اقىلمەنەن جەڭسەڭىز» دەيدى. مىنەكەي، ءبىز وسى ءسوزدى ۇمىتپاۋعا ءتيىسپىز. «اناۋ ايتىپتى، مىناۋ ءبۇي دەپتى» دەپ، انادان ءبىر جۇلقىپ، مىنادان ءبىر جۇلقۋدىڭ كەرەگى جوق. ءسىز ءوزىڭىزدىڭ ءانىڭىزدى، كۇيىڭىزدى ساقتاڭىز. ءسىز جەتى اتاڭىزدى ءبىلۋ ءداستۇرىن دارىپتەڭىز. وسىنىڭ بارلىعىن ساقتاي وتىرا، جاڭا زامانعا بەيىمدەلىپ، تەحنوكراتتىق ەلگە اينالىڭىز. سوندا عانا قازاقتىڭ بولاشاعى بولادى...»
الدىمەن، اتام قازاق تا «ادامنىڭ بارلىعى تەڭ» ەكەندىگىن بىلگەن، مويىنداعان، سوندىقتان، «ەڭكەيگەنگە – ەڭكەي، ول – اكەڭنىڭ ق ۇلى ەمەس. شالقايعانعا – شال­قاي، ول – قۇدايدىڭ ۇلى ەمەس» دەگەن، ياعني، «شۆەدكە» نە­مەسە «اعىلشىنعا»، الدە، تاعى «باسقا بىرەۋگە ۇنا­ماي­دى» ەكەن دەپ، بابامىزدىڭ اسىل ادەت-عۇرپىنان باس تارتپايمىز: «ۇلكەنگە – قۇرمەت، كىشىگە – مىندەت»، دەيمىز...
سوسىن، ««رۋح» دەگەن نە ءوزى؟» – دەيدى، اساعاڭ. رۋح – ادامنىڭ جانى، رۋحاني جۇرەگى. رۋحاني جۇرەك – اۋرۋشاڭ، ناۋقاس بولسا، ەشكىمگە «تەحنوكراتتىق ءدۇمپۋ» جاردەمدەسە المايدى. رۋحتى جوعالتۋ – رۋحاني جۇرەگىڭدى جوعالتۋ، دەمەك، سەن ءتىرى ولىكسىڭ: فيزيكالىق دەنەڭ، جۇرەگىڭ، اياق-قولىڭ بار، رۋحىڭ – مۇردە بولىپ قالعان. سوندىقتان، رۋحسىز ادام – ءبىتىم-بولمىسى جارىمجان ادام، بالكىم، ول «تويوتادا» كەلە جاتىپ، «ءسونيدى» كورۋى نە تىڭداۋى مۇمكىن، ءبىراق، بۇل بايعۇس قوقىس جاشىگى سەكىلدى تۇسكەن نارسەنى سىرتقا شىعارۋمەن عانا اينالىساتىن، قازاقشا ايتقاندا، قارىنىنىڭ قامپيعانىن، قۇيرىعىنىڭ جالپيعانىن قاناعات تۇتقان كولەڭكە... «ۇلتتىق نامىس» تۋرالى ۇندەمەسەم دەيمىن، ۇندەسەم – سەن دە جىلايسىڭ، مەن دە جىلايمىن...
بۇدان كەيىن، ماعان سالساڭىز، ادامزات تانىپ، «اۋزىن اشقان» جاپون حارۋكي مۋراكاميدىڭ «اتجالماندارىنان» – ءوز اعام قازاق دۋلات يسابەكوۆتىڭ «قارعىنى» قىرىق ەسە ارتىق. ءتىپتى، حارۋكيدىڭ «اۋلانعان قويلارى» دا ءبىرتۇرلى جات، تەمىر-بولاتتان جاسالعان جانسىز دەنەلەر سەكىلدى. ال، دۋلات اعامنىڭ «قارا شاڭىراعى» – ءوز ۇيىم-ولەڭ توسەگىم... ارينە، الەم ادەبيەتىندەگى جاڭاشىلدىق باعىت، وقشاۋ ويلار، كوركەمدىك تىڭ تولعاۋ، سيۋجەتتىك سەرپىلىس ت.ب. ارتىقشىلىقتار حارۋكي مۋراكاميدە بار بولۋى ابدەن ىقتيمال، ءبىراق، ءوزىمىز جاپون ءتىلىن بىلمەيمىز (جات ءتىلدىڭ ءبارىن ءتۇسىنۋ – مىندەت تە ەمەس)، شىعارمالارىن ورىس تىلىندەگى اۋدارماسىنان بىلدىك. «اھ» ۇرىپ، ەستەن تانا قويمادىق...
تاعى ايتپاعىم، «جەتەككە جۇرەتىن ەل جانە جەتەك­تەيتىن ەل» دەگەن دۇرىس قوي، شىندىق نارسە. ءبىراق، قازاقتىڭ بالاسى ەركىندىگىن ەندى الىپ، ەسىن جيىپ ءۇل­گەرمەي جاتىر. حالىقتىڭ توقسان پايىزىنىڭ ميى مەن ساناسى – اسا ءقاۋىپتى ناۋقاس ورىس ۆيرۋسىنان تازارعان جوق. مۇنى از دەسەڭىز، اعىلشىن مەن قىتايدىڭ (ارا­كىدىك، ارابتىڭ...) ۆيرۋستارىن ۇستەمەلەپ جاتىرمىز. قازاقتىڭ، جاستاردىڭ ساناسىن اۋرۋ ۆيرۋستاردان قۇلان-تازا تازارتۋ كەرەك. بۇل – ۇزاقسونار اڭگىمە. ءبىر-اق مىسال: ءوزىنىڭ كونە تاريحىندا دا، جاڭا تاريحىندا دا قازاق – ەشكىمگە ارقا سۇيەپ، ەتەگىنەن جابىسقان جوق. اتىشۋلى «التىن وردا» يمپەرياسىنىڭ تىكەلەي مۇراگەرى – قازاق ەشكىمنىڭ الدىندا تىزەسىن تولىق بۇكپەيدى. مۇنىم – اسىرا ماقتانۋ، پافوستى اسىرەلەۋ ەمەس، بۇل – كارى تاريحتىڭ اششى شىندىعى!

دەمەك، قازاقتىڭ بالاسى ءالى-اق تالاي «تويوتالار» مەن سانسىز «سونيلاردى» ويلاپ-تابادى. بۇعان سەنۋ كەرەك، ءاربىر قازاق سەنۋى كەرەك. ءبىراق، سول تالاي «تويوتالار» مەن سانسىز «سونيلاردى» ويلاپ-تاپقان قازاق – ءتىرى ولىك ەمەس؛ «ىستىق قايرات، نۇرلى اقىل، جىلى جۇرەك» (اباي) يەسى – رۋحاني جۇرەگى ءتىرى، مەيىرىمى مول، رۋحى قۋاتتى ادام بولۋى كەرەك. تەمىردى تانىپ، تامىرىن تارك ەتكەن ۇرپاق – بىزگە كەرەك ەمەس.

مەنىڭشە، جالعان دۇنيەدە ادام ءۇشىن ەڭ قىمباتى – ادام. دەمەك، ەڭ باستىسى، ادامداردىڭ اراسىنداعى قارىم-قاتىناس. ءجاي، ءقارادۇرسىن قاتىناس ەمەس، شىنايى ادامي قاتىناس، يماندى، جىلى قاتىناس. مۇنداي قاتىناس – شىنايى مەيىرىم مەن قايىرىمعا عانا نەگىزدەلەدى. ەشقانداي عىلىمىڭ دا، تەحنيكاڭ دا – ادامنىڭ اللا تاعالا نىعمەت قىپ بەرگەن – ادامي قاسيەتىنەن ارتىق ەمەس. سوندىقتان، ەرتەڭىڭدى قايدام، بۇگىنىڭنىڭ وزىندە ادامعا ەڭ قاجەتى – گادجەت ەمەس، بىر-بىرىنە دەگەن مەيىرىم. ال، «تەحنارلاردىڭ» مەيىرىمدى الماستىراتىن – «تاڭعاجايىپ» قۇرالعى-قوندىرعى ويلاپ-تاباتىندىعىنا كۇمانىم بار!
مەيىرىمىن جوعالتپاعان ادام ءۇمىتىن دە ۇزبەيدى...

قاجىمۇقان عابدوللا

(مەريتوكراتيا دەگەنىمىز – الەۋ­مەت­تىك شىعۋ تەگىنە جانە قارجىلىق اۋقاتتىلى­عىنا تاۋەلسىز، باسقارۋشى لاۋازىمداردى ەڭ قابىلەتتى ادامداردىڭ يەلەنۋىن ور­تاعا قوياتىن باسقارۋ قاعيداسى. ءايت­پەسە، مەريتوكراتيا ۇعىمىمەن بيۋروكرا­تيا مەن تەحنوكراتيانى جويۋعا سەپتىگىن تيگىزەتىن قوعامدى باسقارۋدىڭ جاڭا ءپرينسيپى اتالادى).